Pałac Promnitzów

W samym sercu Żar, w cieniu wiekowych drzew i nieopodal średniowiecznego zamku, wznosi się monumentalny Pałac Promnitzów. Ta barokowa rezydencja, choć dziś nieco zapomniana i zaniedbana, przez wieki była symbolem potęgi, ambicji i wyrafinowanego gustu jednego z najważniejszych rodów Europy Środkowej. Spacerując wokół pałacu, łatwo poczuć atmosferę dawnych czasów, kiedy to Żary były centrum życia dworskiego, a przez pałacowe wnętrza przewijali się królowie, artyści i dyplomaci. To miejsce, gdzie historia splata się z architekturą i legendą, a każdy detal fasady opowiada własną opowieść.

Historia powstania i losy pałacu

Pałac Promnitzów powstał w latach 1710–1728 z inicjatywy Erdmanna II von Promnitza, ówczesnego właściciela Żar i szambelana Augusta II Mocnego. Ambitny projekt miał być nie tylko nową rezydencją rodową, ale także manifestacją pozycji rodu Promnitzów na arenie europejskiej. Budowę powierzono znanym architektom – Jerzemu Spanningerowi oraz Julio Simonettiemu, a nad całością czuwał zespół wybitnych sztukatorów, rzeźbiarzy i malarzy. Pałac wzniesiono na terenie dawnego podzamcza, wykorzystując fragmenty starszych murów i relikty średniowiecznej kaplicy zamkowej.

Przez pierwsze dekady istnienia pałac tętnił życiem – odbywały się tu bale, koncerty i spotkania polityczne. Jednak już w 1765 roku Promnitzowie sprzedali swoje dobra elektorowi saskiemu, a nowi właściciele nie dbali o rezydencję z takim rozmachem. W XIX wieku pałac pełnił funkcję szpitala wojskowego, później siedziby władz miejskich, a nawet więzienia. W czasie II wojny światowej obiekt poważnie ucierpiał podczas bombardowań – zniszczone zostały dwa skrzydła, a wnętrza straciły niemal całe oryginalne wyposażenie. Po wojnie przeprowadzono prace zabezpieczające, jednak pałac nigdy nie odzyskał dawnej świetności. Dziś, choć nieużytkowany, wciąż zachwyca monumentalną bryłą i detalem architektonicznym.

Architektura – barokowy rozmach i elegancja

Pałac Promnitzów to klasyczny przykład barokowej rezydencji o układzie czteroskrzydłowym, zamykającej prostokątny dziedziniec wewnętrzny o powierzchni około 900 m². Trzykondygnacyjna bryła budynku, wzniesiona z cegły i przykryta mansardowym dachem, dominuje nad okolicą. Najbardziej reprezentacyjna jest fasada południowa, zwrócona w stronę miasta. Jej monumentalność podkreślają trzy ryzality – środkowy z kolumnadą podtrzymującą tympanon, boczne z pilastrami o korynckich głowicach. W polach tympanonów widnieją herby rodowe Promnitzów oraz litery upamiętniające Annę Marię, księżną saską, i Erdmanna Promnitza.

Elewacje boczne są nieco skromniejsze, ale również bogato zdobione – pilastry, gzymsy i profilowane opaski okienne nadają całości lekkości i elegancji. Wnętrza, choć dziś pozbawione oryginalnego wyposażenia, niegdyś zachwycały sztukateriami, plafonami z malowidłami iluzjonistycznymi, kominkami z kolorowego marmuru oraz pełnoplastycznymi rzeźbami. Na parterze zachowały się sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami, będące świadectwem kunsztu dawnych mistrzów budowlanych.

Pałac w zespole rezydencjonalnym Żar

Pałac Promnitzów jest częścią większego zespołu zamkowo-pałacowego, który obejmuje również gotycki zamek Dewinów-Bibersteinów, Błękitną Bramę oraz dawny park geometryczny. Kompleks ten stanowi największy tego typu zespół rezydencjonalny na terenie województwa lubuskiego i jest jednym z najważniejszych zabytków polskich Łużyc. W czasach świetności wokół pałacu rozciągały się ogrody w stylu francuskim i angielskim, a w sąsiedztwie funkcjonowała Akademia Rycerska oraz liczne budynki folwarczne. Do dziś przetrwała Błękitna Brama, będąca obecnie wejściem do miejskiego parku, oraz fragmenty dawnych ogrodów.

Warto zwrócić uwagę na niezwykłe powiązania pałacu z historią Polski i Europy – w jego murach gościli m.in. królowie Henryk Walezy, August II Mocny i August III Sas, a także słynny kompozytor Georg Philipp Telemann, który mieszkał i tworzył w Żarach oraz brał ślub w kaplicy zamkowej.

Pałac dziś – stan zachowania i możliwości zwiedzania

Obecnie Pałac Promnitzów znajduje się w rękach prywatnych i nie jest udostępniony do regularnego zwiedzania. Budynek, choć zabezpieczony przed dalszą degradacją, wymaga gruntownej renowacji i nowego pomysłu na wykorzystanie. Mimo to, pałac wciąż przyciąga miłośników historii i architektury, którzy podziwiają go z zewnątrz, spacerując wokół ogrodzenia i przez park miejski. Szczególne wrażenie robi monumentalna fasada widoczna od strony starego miasta oraz zachowane detale dekoracyjne, które nawet po latach zaniedbań świadczą o dawnej świetności rezydencji.

Od czasu do czasu organizowane są wydarzenia specjalne, podczas których można wejść na teren pałacu i zwiedzić wybrane fragmenty zespołu zamkowo-pałacowego. Warto śledzić lokalne inicjatywy oraz działania stowarzyszeń zajmujących się ochroną dziedzictwa, które starają się przywrócić pałac do życia kulturalnego miasta.

Pałac Promnitzów znajduje się przy ul. Zamkowej 1B w Żarach. Dojazd możliwy jest zarówno samochodem, jak i komunikacją miejską – obiekt położony jest w centrum miasta, w pobliżu rynku. Zwiedzanie wnętrz pałacu nie jest obecnie możliwe na co dzień, ale teren wokół pałacu oraz park miejski są ogólnodostępne. Wstęp na wydarzenia specjalne, takie jak dni otwarte czy rekonstrukcje historyczne, jest zazwyczaj bezpłatny lub wymaga wcześniejszej rejestracji. Aktualne informacje o możliwości zwiedzania warto sprawdzać na stronach lokalnych organizacji i urzędu miasta.

Znaczenie i potencjał na przyszłość

Pałac Promnitzów, mimo obecnego stanu, pozostaje jednym z najbardziej rozpoznawalnych i cennych zabytków Żar. Jego monumentalność, bogata historia oraz powiązania z ważnymi postaciami europejskiej kultury i polityki czynią z niego miejsce wyjątkowe. Zespół zamkowo-pałacowy, wraz z otaczającym go parkiem i pozostałościami dawnych ogrodów, ma ogromny potencjał turystyczny i kulturalny. W przyszłości, po przeprowadzeniu niezbędnych prac restauratorskich, pałac mógłby stać się centrum życia kulturalnego miasta, miejscem koncertów, wystaw i wydarzeń historycznych.

Obecność pałacu w krajobrazie Żar przypomina o bogatej przeszłości regionu i inspiruje do działań na rzecz ochrony dziedzictwa. Nawet dziś, spacerując wokół rezydencji, można poczuć ducha minionych epok i wyobrazić sobie, jak wyglądało życie na dworze Promnitzów.

Podsumowanie

Pałac Promnitzów w Żarach to miejsce, które zachwyca rozmachem architektury, fascynuje wielowiekową historią i inspiruje do odkrywania tajemnic regionu. Choć dziś nie można wejść do jego wnętrz, już sam widok monumentalnej fasady, bogatych zdobień i otaczającego parku pozwala poczuć atmosferę dawnej świetności. To zabytek, który zasługuje na uwagę i troskę, a jego przyszłość zależy od wspólnych wysiłków lokalnej społeczności i miłośników historii. Pałac Promnitzów pozostaje jednym z najważniejszych symboli Żar i nieodłącznym elementem ich tożsamości.